Beogradski Kalmici. Iz foto-arhiva Politike.
Opis života društvene grupe koja se raspala pre više desetleća i zatim se skoro bez tragova zagubila povezan je, bez sumnje, sa posebno vrućim problemima metodološke i metodičke prirode. Moguća je, naime, samo delimična rekonstrukcija, koja je utoliko teža zbog skromnih ili čak nepostojećih primarnih izvora (informatora, arhivskih dokumenata, podataka u štampi) i koja se oslanja pre svega na usmena predanja po sećanju spoljnih posmatrača (1). Subjektivnost takvih interptetacija moguće je samo delimično ispraviti korišćenjem uporedne literature koja se u našem primeru odnosi na kulturu Kalmika u carskoj Rusiji, Sovjetskom Savezu i emigraciji. Uporedna literatura nam u osnovnim crtama takođe pomaže da premostimo praznine u osnovnoj mreži informacija.
Za etnološku struku beogradska kolonija Kalmika, zapadnomongolskog naroda sa područjeg donjeg toka Volge, zanimljiva je kao primer male zajednice u kosmopolitskom velegradu, kao doprinos etnološkom izgledu Beograda i, konačno, kao fragment istorije Kalmika u emigraciji.
Većina Kalmika došla je u Jugoslaviju decembra 1920. sa grupom od 22.000 vojnika, u pratnji članova porodice. Reč je o delu Wranglovih i Denikinovih jedinica koje su, pred prodorom Crvene armije, evaukisane sa Krima i prodovima prevezene u posebne logore blizu Carigrada, odakle su se raspršile po raznim evropskim i prekomorskim zemljama. U toj armiji bilo je puno donskih i kubanskih kozaka sa kojima su Kalmici živeli pomešani ili u tesnom susedstvu (neki kozaci su npr. primili od Kalmika i lamaistički oblik budizma) (2). Za vreme revolucije i građanskog rata Kalmici su, pod vođstvom ruskih i kozačkih oficira, osnovali dva puka, 80. donski džungarski i 3. donski kalmički puk, a delovi kalmičke konjice nalazili su se i na drugoj strani linije fronta, u jedinicama Crvene armije.
Tako su u novoj sredini nastavljali tradiciju uzgoja konja, kojim su se bavili na donskim stepama.
Neki Kalmici stigli su u Jugoslaviju 1922. godine, kad su iz Vladivostoka morale da se povuku i poslednje protivboljševičke jedinice.
Glavnina ruskih iseljenika u Jugoslaviji živela je u Beogradu. Među njima je bilo puno pripadnika aristokratije, zemljoposednika, preduzimača, službenika i oficirskog kadra; srazmerno brojni bili su i ljudi seljačkog porekla, a veoma retki su bili predstavnici proletarijata (3).
Činjenica je da je posle doseljenja u Beograd i druge evropske gradove nemaština primorala brojne doseljenike da se prihvate i težih fizičkih poslova i da se pretvore u neku vrstu proletera; međutim, i pored toga sačuvali su „kulturnoduhovne interese i potrebe svojih nekadašnjih društvenih slojeva“ (4).
Budistički hram u Malom Mokrom Lugu, Beograd - izgled oltara u različitim periodima.
Uzimajući u obzir sve to, grupa kalmičkih begunaca je već prilikom dolaska u Beograd predstavljala najsiromašniji sloj ruskih doseljenika, kako na materijalnom, tako i na društveno-obrazovnom planu. Josip Suchy, koji je 1932. godine posetio beogradsko naselje Kalmika, zapisao je da su se bavili prevozništvom, da su se zapošljavali u fabrikama i da su se bavili tradicionalnim domaćim zanatima, kao i poljoprivredom. Među njima gotovo da i nije bilo intelektualaca, osim lekara i dvojice studenata na Beogradskom univerzitetu (na građevinskom fakultetu i na Odseku za filozofiju) (5). Zbog toga je knjiga beogradskog Kalmika, dr Erenžena Hara-Davana o Džingiskanu i njegovom nasledstvu, koja je objavljena u Beogradu na ruskom jeziku godine 1929 (6), predstavljala izuzetno dostignuće. Delo ima odnaslov „Kulturnoistorijski opis mongolske imperije od 12. do 14. veka“ i posvećeno je 700. godišnjici Džingiskanove smrti. Autor je u njemu opisao početke i ekspanziju mongolske države, a posebnu pažnju je posvetio mongolskoj okupaciji Rusije i Balkana i dokazivao da je ona donela i niz pozitivnih posledica. Knjiga je probudila interesovanje u međunarodnim stručnim krugovima, a autor je već pre njenog štampanja, januara 1928, na Beogradskom univerzitetu pripremio predavanje „Džingiskan i mongolski prodor u Evropu“ (7).
Prvih godina posle kalmičkog naseljavanja u Beogradu vršilo se naporno prilagođavanje novoj okolini, koje je bilo delimično olakšano činjenicom da su svi doseljenici Kalmici, pored svog kalmičkog jezika, poznavali i ruski, i tako brže naučili srpski. Oni koji su vodili poreklo sa severnih predgorja Kavkaza poznavali su i čerkeski jezik.
Kalmički vođa, lamaistički sveštenik, ubrzo posle dolaska grupe begunaca u jugoslovensku prestonicu zamolio je beogradskog industrijalca i veleopsednika Miloša Jačimovića da im omogući zaposlenje u njegovoj ciglani u Malom Mokrom Lugu. On ih je zaposlio i poklonio im zemljište pored svog pogona. Od cigle koju su dobili besplatno u preduzeću izgradili su 20-30 prizemnih kuća i preselili se u njih iz iznajmljenih kuća. Svaku kuću su međusobno delile dve ili tri kalmičke porodice. Stanovi su bili skromni. Pored kuća bile su baštice, zajednički bunar i zajednički klozet. U ovom naselju nisu se nastanili samo oni Kalmici koji su radili u ciglani već i neki njihovi rođaci.
Počeli su slobodnije da se druže sa srpskim seljacima iz Malog Mokrog Luga (koji su ih poznavali samo pod imenom „Kinezi“). Sklopljeno je i nekoliko mešovitih brakova Srba sa Kalmikinjama i Kalmika sa Srpkinjama.
Većina Kalmika u početku je radila na iskopavanju ilovače i na njenom prevozu do ciglane. Neki od njih su, vremenom, sebi kupili konje i ostamostalili se; prihvatali su se i prevoženja drva, uglja i sl. Neki od njih su postali kočijaši. Tako su u novoj sredini nastavljali tradiciju uzgoja konja, kojim su se bavili na donskim stepama. Sačuvali su i neke domaće zanate.
Glavnu reč u porodici vodili su muškarci. Žene beogradskih Kalmika se nisu zapošljavale, već su doprinosile porodičnom budžetu izradom papuča i krznenih jakni koje su prodavale na pijaci (8).
Muškarci su prvi hgodina posle dolaska u Beograd nosili iznošene ruske vojničke uniforme, (9) a kasnije jednostavna građanska odela po kojima se nisu razlikovali od srpskih stanovnika u okolini. Geografski položaj na rubu grada, u radničkom naselju Mali Mokri Lug, dokazuje da je beogradska kolonija Kalmika u društveno-ekonomskom pogledu bila sasvim marginalna zajednica. Sa postupnim poboljšanjem ekonomskog položaja pojedinih porodica povećale su se i njihove životne potrebe. Tako je početkom 1930-ih godina dosta kalmičke dece nastavljalo školovanje u gimnaziji (10).
Kalmička zajednica bila je prema spoljašnjoj sredini prilično zatvorena, a unutar sebe bila je povezana jedinstvenim jezikom i poreklom, istom sudbinom u iseljeništvu i pripadnošću budističkoj verskoj zajednici. Kontakti sa širom okolinom i inostranstvom bili su retki. Jedino su kalmički sveštenici održavali veze sa zemljacima u Parizu, odakle su povremeno dolazili visoki verski dostojanstvenici koji su učestvovali u obredima tokom značajnih praznika. Nisu bili politički aktivni. Iako su Sovjeti proglasili amnestiju za ratne izbeglice (1923), a Društvo Kalmika za povratak u domovinu sa sedištem u Pragu, koje je vodio Bosan Kušlinov, vršilo propagandu, nisu se odlučili na povratak u Sovjetski Savez.
Počeli su slobodnije da se druže sa srpskim seljacima iz Malog Mokrog Luga (koji su ih poznavali samo pod imenom „Kinezi“). Sklopljeno je i nekoliko mešovitih brakova Srba sa Kalmikinjama i Kalmika sa Srpkinjama. Kalmička deca igrala su se sa komšijskom srpskom decom. Imali su i fudbalsko igralište, tzv. „kinesko igralište“. Zajedno su pohađali i osnovnu školu.
"Sklopljeno je i nekoliko mešovitih brakova." Iz foto-arhiva Politike.
Religija Kalmika bila je budizam (lamaizam) sa dodacima mongolskog šamanizma, sa panteonom domaćih predbudističkih božanstava i kultovima istorijskih ličnosti (Džingiskana, a i carske dinastije Romanovih). Godine 1932. u Beogradu je bilo ukupno 300 emigranata, a nekolicina ih je živela i u okolini Pančeva, u selu Debeljača i u Gornjem Milanovcu (11). Među članovima zajednice preovladavao je običaj solidarnosti koji se odražavao u pružanju uzajamne pomoći, a takođe i u posećivanju verskih obreda i novčanom pomaganju kalmičkom lamaističkom svetilištu.
Godine 1924. je visoki sveštenik bakša (12) Mančuda Birinov, zamolio i dobio službenu dozvolu za uređenje provizornog budističkog svetilišta u iznajmljenom stanu u Malom Mokrom Lugu. To je bio skroman prostor, prekriven tepisima i ukrašen sa nekoliko simboličkih figura, a u pozadini se nalazila bronzana figura Prosvetljenog (13). Bakša Borinov, odeven u tamno plavu svešteničku odoru, glave prekrivene okruglom, zlatom vezenom kapicom, bio je glavni savetnik svojim zemljacima u svim životnim odlukama, a posećivao ih je i na radu i podsticao na marljivost i strpljenje (14). Novembra 1929. Kalmici su na delu zemljišta koje im je poklonio Miloš Jačimović izgradili svetilište od cigle, hurul, u obliku pagode. Sagradili su ga sami, skupljajući dobrovoljne priloge (jedan od donatora bila je i kneginja Jelena, sestra kralja Aleksandra), a nešto sredstava dala je i gradska opština. Za vreme između dva svetska rata to je bilo jedino kalmičko svetilište u Evropi, van Sovjetskog Saveza. Na posvećenju, decembra 1929, bili su prisutni vrhovni sveštenik bakša Namdžlo Nimbušov iz Pariza i beogradski bakša Sandžo Umaldinov, u pradnji dva gelongoma (15). Povodom desetogodišnjice svetiišta održao se u njegovim prostorijama svečani obred u čast dobrotvora Miloša Jačimovića. Tom prilikom Kalmici su mu darovali zahvalnicu napisanu krasnopisom, koju je njegov rođak (unuk) kasnije predao gradskom muzeju Beograda. Posle obreda pozvanima su u susednoj prostoriji ponudili čaj i kolače. Kada je Jačimović 1940. godine umro, ceremoniji sahrane prisustvovali su i Kalmici.
U arhitekturi hramova Kalmika bila je prisutna tradicija drvenih zgrada, a od kraja 18. veka gradilo se i od cigle i od kamena. Glavno svetilište imalo je obično veliku središnju prostoriju sa ovenčanom kulom, bogatom ukrašenom rezbarijama, muralima, slikama i bronzanim skulpturama (16). Kalmici su imali svoje versko središte blizu Astrahana (Kalmickij bazar). Tu je pre oktobarske revolucije živeo Veliki lama. Drvena zgrada glavnog svetilišta u tom kraju imala je unutrašnjost ukrašenu slikama na svili (17). Uz veća stalna svetilišta oni su imali i pokretljiva manja svetilišta u jurtama (18).
U poređenju sa kompleksom hramova koje su poznavali Mongoli i Kalmici, beogradsko svetilište bilo je malo i skromno. Bilo je građeno u obliku pagode sa tri blago uvrnute krovne ivice (to je jedan od osnovnih tipova mongolskih svetilišta u kojima se vidi kineski arhitektonski uticaj). Stajalo je u ograđenom dvorištu, okruženo voćkama. Uz svetilište bila je dograđena zgrada sa prostorijama za sveštenike i učionicom gde su se podučavali kalmički, ruski i srpski jezik.
Učionica pri kalmičkom budističkom hramu u Beogradu.
Sa krovnih uglova beogradske pagode visili su metalni zvončići (zaštita od demona) koji su odzvanjali na vetru. Na vrhu krova bio je pričvršćen lamaistički simbol, vadžra (19) Iznad ulaznih vrata, na pročelju zgrade, nalazio se budistički amblem. dve gazele i između njih, na lotosovom cvetu, točak Budinog učenja sa osam pregrada. U prizemlju se nalazio samo jedan prozor, a na svakom od dva gornja sprata po četiri otvora.
Vadžra je budistički simbol udara groma, nepobedive istine ili apsoluta, atribut tibetskih božanstava i ritualni predmet prilikom lamaističkih obreda.
Kalmici su opremu svetilišta očigledno doneli sa sobom iz Rusije. Preko puta ulaza, u loži, stajao je oltar na kome su, pored dva kipa Bude, stajali i kultni predmeti i relikvije, a ispod njih činijice sa žrtvenim darovima. Levo od oltara, ispred prozora, postavljena su dva niska stočića, sedišta za dva lamaistička monaha i polica za čuvanje verskih tekstova. Na zidovima su bile okačene tradicionalne religijske slike, tanke, i fotografije verskih dostojanstvenika. Pod je bio od običnih dasaka, prekriven jevtinim, industrijski rađenim tepisima. Visok plafon bio je poduprt sa četiri drvena, živopisno oslikana stuba sa budističkim simbolima (točak Budinog učenja, lotosov cvet i sl). Sa plafona su visile zastave u budističkim bojama (bela, crvena, žuta, plava, zelena).
Nemci su obećavali da će na okupiranoj teritoriji Sovjetskog Saveza ustanoviti „slobodnu kalmičku državu“.
Na stolovima oba sveštenika bili su raspoređeni lamaistički ritualni predmeti: brojanica sa 54 jagode, očir (dupla vadžra), cimbale, sveti zapisi na tibetanskom jeziku, konopac za kontakt između vernika i sveštenika, činijica sa raznim zrnevljem i semenjem, činijica sa vodom, činija sa paunovim perom (bum pa), tamjan i mirisi.
Budistički hram u Beogradu, spoljašnji i unutrašnji izgled. Autor fotografija: Dr H. Klar.
Kratak, ali dragocen opis unutrašnjosti svetilišta objavio je Josip Suchy tokom svoje posete beogradskim kalmicima 1932. godine. Iz njegovog izveštaja vidi se da je oprema donekle menjana i dopunjavana.
„U budističkom hramu vlada prijatan hlad. Prozori su prekriveni lepim zavesama tako da je u svetilištu prilično mračno. Sa plafona vise električne sijalice i velika staklena kugla. Usred hrama, uza zid, nalazi se oltar na kome na orijentalni način sedi sam Buda. Iznad njega caruju dva budistička sveca od kojih je prvi bivši glavešina budista, nazvan Bakša lama. Na oltaru darovi budističkih vernika. Upravo danas (usred jula – prim. Ž. Š.) proslavljali su veći praznik i vernici su darovali Budi ono što su u svojoj bedi mogli. Neki od njih pirinač, drugi slatkiše i kolače... i desetodinarski novčić sam video na oltaru... Na hidovima su očakene slike i drugih viših sveštenika i proroka budističke vere. Na desnoj strani oltara položeni su dušeci na kojima sedi gelong za vreme verskog obreda koji traje najmanje tri do četiri sata.“(20)
Budistički hram u Beogradu - unutrašnjost. Iz foto-arhiva Politike.
Suchy je objavio i fotografiju spoljašnjosti svetilišta. Za vreme većih praznika beogradski Kalmici su u bašti svetilišta postavljali sto, oblagali ga darovanom hranom i napicima, pili čaj pomešan sa maslacem, mlekom i solju i gostili se, prema svedočenju nekih izveštača, i konjskim mesom. U novoj sredini su se pojedini praznični običaji izgubili ili izmenili. Na primer, od tri tradicionalna muška takmičenja: trčanja, gađanja strelom i rvanja – sačuvalo se samo ovo poslednje.
Lamaistički sveštenici koji su živeli u celibatu i poštovali i druge zapovesti monaškog života bili su neosporne vođe kalmičkog naselja u Beogradu. I inače su uživali veći ugled od ljudi koji su živeli svetovnim životom. Većina kalmičkih lama vodila je poreklo iz pastirskih porodica, a samo visoke lame najčešće su pripadale aristokratiji. Poznavali su jezik svetih spisa – tibetski i stari mongolski, a bili su vešti i u tibetskoj medicini i astrologiji. Kao pripadnici sekte gelugpa priznavali su za svog najvišeg religijskog vođu tibetskog dalaj-lamu. U njemu su videli inkarnaciju bodhisatve Avalokitešvare.
Kalmičko sveštenstvo je nadgledalo život svake porodice i učestvovalo na svim područjima njihovog života (gelong je, na primer, novorođenčadi davao ime, određivao dan svadbe, lečio bolesnike, vršio pogrebne obrede) (21). To se odnosilo i na beogradsku koloniju Kalmika.
Kasnije je u toj zgradi mesna zajednica imala svoje prostorije, da bi je zatim preuzela i delimično pregradila za svoj servis „Hlađenje“ radna organizacija „Budućnost“.
Vernici su prisustvovali višečasovnim lamaističkim obredima očekujući duhovno pročišćavanje i „odrešenje“ u sledećim reinkarnacijama. Radilo se o dobrobiti posetioca, ali i celokupne zajednice. Pored svakodnevne liturgije, u obrednom kalendaru nalazili su se i značajni datumi iz Budinog života, Praznik punog meseca, Praznik mladog meseca, tibetska Nova godina i drugo (22).
Za vreme Drugog svetskog rata neki beogradski Kalmici otišli su kao nemački vojnici na istočni front. Nemci su obećavali da će na okupiranoj teritoriji Sovjetskog Saveza ustanoviti „slobodnu kalmičku državu“. Pozvali su i iseljenike u civilu da organizuju svoju vladu.
Kalmički budistički hram u Beogradu.
U žestokim borbama za oslobođenje Beograda koje su se od 12. do 16. oktobra 1944. vodile u neposrednoj blizini Malog Mokrog Luga, delimično je porušen gornji deo potkrovlja kalmičkog svetilišta. Već pre toga, deo Kalmika se povukao u Nemačku i posle nemačke kapitulacije bio razmešten po logorima koje su vodile američke dobrotvorne organizacije. Sa grupom Kalmika su, tako, iz Jugoslavije u Nemačku stigli i beogradski bakša Umaldinov i njegovi saradnici, gelonzi Menjkov i Ignatov. Sklanjajući se, Kalmici su verovatno sa sobom poneli i opremu beogradskog svetilišta. Bakša Umaldinov, koji je već bio u godinama, umro je 1946. u Krumbachu u Bavarskoj. Oni Kalmici koji su ostali u Jugoslaviji bili su posle rata uglavnom deportovani u Sovjetski Savez (a potom u Sibir, gde su Kalmici iz Sovjetskog Saveza deportovani još 1943). (23). Kolonija Kalmika u Beogradu se na taj način potpuno raspršila. U kući u nekadašnjoj Budističkoj ulici, kasnije nazvanoj Budvanskom, uselili su se drugi stanari. Godine 1948. srušili su kulu svetilišta, prizemlje pretvorili u Dom kulture, gde su priređivali sastanke i svadbe. Kasnije je u toj zgradi mesna zajednica imala svoje prostorije, da bi je zatim preuzela i delimično pregradila za svoj servis „Hlađenje“ radna organizacija „Budućnost“.
Oni Kalmici koji su ostali u Jugoslaviji bili su posle rata uglavnom deportovani u Sovjetski Savez.
Kalmičke izbeglice (800 osoba, među njima i deo beogradskih Kalmika) živele su u logorima blizu Minhena sve do zime 1951-1952, kada se, pod vođstvom američkih organizacija Church World Service i Tolstoy Foundation, u SAD preselilo 200-250 kalmičkih porodica (oko 650 ljudi) Kasnije su im se pridružili i zemljaci iz Francuske, tako da je kalmička zajednica u SAD 1980. godine brojala oko 300 porodica sa približno 900 članova. Naseljeni su uglavnom u saveznim državama Pennsylvanija i New Jersey (24).
—
Preuzeto iz: Traditiones, Acta Instituti Ethnographic Slovenorum, br. 17, 1988. Objavljeno u časopisu Kulture istoka br. 25, YU ISSN 0352-4019, juli-septembar 1990. Sa slovenačkog prevela Tatjana Latinović.
—
Fusnote:
1. Među informatorima najviše smo zahvalni Mari Stevanović, Lomina 57, Beograd.
2. Helmut von Glasenapp, Der Buddhismus in Indien und im Fernen Osten, Berlin-Zurich 1935, str. 347.
3. Nikolaj Fedorov, „Ruska emigracija“, Hrvatska smotra, 1939, br. 7-8, str 373. Aleksije Jelačić, „Ruska emigracija u Jugoslaviji“, Nova Evropa, 1930, br. 4, str. 242.
4. N. Fedorov, n.d., str 372.
5. Josip Suchy, „U poseti budistima“, Jutro, 1932, br. 1971, str. 5.
6. Dr Erenžen Hara-Davan, Čingis-Han kak polkovodec i ego nasledie, Izdanie avtora, Belgrad 1929, gl. i: Irena Griekat-Radulović, „Kalmici u Beogradu“, Politika 13. 9. 1985, str 12.
7. Knjigu su uključili u svoju bibliografiju npr. Ralph Fox (Gengis Khan, Hamburg-Paris-Bologna 1936) i Reinhold Neumann Hodizz (Dschingis Khan, Reinbek bei Hamburg, 1985).
8. Slavoljub Kačarević, Kud se dede „kineska pagoda“, Politika 8. 9. 1985, str 12.
9. Zeitschrift fur Buddhismus 1924/25, Munchen 1925, br. 2, str. 388.
10. Suchy, na nav. mestu.
11. Ibid.
12. Bakša – Viši lama, „Učitelj vere“, koji pomaže ljudima savetima.
13. Gl. op. 9.
14. Baš tamo.
15. Vodič kroz Beograd, Beograd, 1920. Gelong (tibet. dGe-slong) – do kraja ordinirani monah, koji je obavio dvanaestogodišnje školovanje pod vođstvom starijeg lamaističkog monaha.
16. Bolšaja sovetskaja enciklopedija, sv. 11, Moskva, 1973 (3. izd, str. 223-224).
17. Glasenapp, n.d. str. 347.
18. Crtež kalmičkog svetilišta u jurti, R. Karutz, Die Volker Nord – und Mittel – Asiens, Stuttgart, 1925, str. 69.
19. Vadžra (tibet. rDo-rje) – simbol udara groma, nepobedive istine ili apsoluta. Atribut tibetskih božanstava i ritualni predmet prilikom lamaističkih obreda.
20. Suchy, na nav. mestu.
21. Kalmici, v. Naroy mira, Narody evropejkoj časti SSSR II, Moskva, 1964, str. 745.
22. Giuseppe Tucci.Walther Heissig, Die religionen Tibets und der Mongolei, Die Religionen der Menschheit, Bd. 20, Stuttgart-Berlin-Koln-Mainz 1970, str. 166-167.
23. Koldong Sodnom, Sudba donskih Kalmykov, ih very i duhovenstva, Izdanie avtora, USA 1984, str. 150.
24. Arash Bormashinov, Kalmyks, v. Harvard Encyclopedia of American Ethnic Groups, Harvard University Press, Cambridge and London 1980, str. 599.
