Spomenik #4: Tjentište
"Nisam istoričar; ja sam umetnik", rekao je o sebi belgijski fotograf Jan Kempenaers u vezi sa svojom serijom fotografija objavljenom 2010. godine. Zbirka fotografija, koja je rezultat trogodišnjeg rada, prikazuje apstraktne građevine sa prostora bivše Jugoslavije, naslovljene jednostavno kao "Spomenik #1", "Spomenik #2", "Spomenik #3"... Kempenaers je postao zainteresovan za "neimenovane" spomenike još devedesetih, nakon što ih je otkrio na mapama u jednoj biblioteci u Jugoslaviji. Nakon daljeg istraživanja, odlučio je da upravo njima posveti svoj doktorski rad.
Za Wired, fotograf govori o svom procesu, opisujući kako se trudio da izbegne izgled "turističke fotografije" spomenika, čekajući danima na odgovarajuće uslove i osvetljenje. Kao što se može videti na slikama, "odgovarajuće osvetljenje" za spomenike je ono koje se i inače u medijima vezuje za bivše socijalističke zemlje – tamni oblaci, nevreme, atmosfera hladnoće koja se gotovo oseti kroz fotografiju.
Zbirka je doživela veliku pažnju javnosti, što zbog neobičnog izgleda spomenika, koje su mnogi upoređivali sa vanzemaljskim letelicama iz naučno-fantastičnih filmova, što zbog izvesne egzotičnosti lokacija na kojima se nalaze i istorije koja se za njih vezuje. Osim toga, "Spomenici" su predstavljali novitet za mnoge, budući da nisu deo uobičajenih turističkih brošura svojih matičnih zemalja. Uspeh fotografija ispraćen je člankom u časopisu The Guardian 2013. godine, čime je utemeljeno njihovo mesto u popularnoj kulturi. Džošua Surtis se u svom članku za Guardian, ne krijući svoju iznenađenost postojanjem ovako avangardne umetnosti na "inače neupadljivim" mestima kao što je Niš, osvrnuo i na istoriju spomenika – "Poručeni od strane Tita u znak počasti mestima bitaka iz Drugog svetskog rata, oni ruše tradicionalne ideje o tome kako spomenici ratu treba da izgledaju", on piše.
Nisam istoričar; ja sam umetnik.
Surtisov članak je, međutim, naišao na jak otpor arhitektonskih udruženja sa prostora bivše Jugoslavije, kao i lokalnih medija, budući da su informacije koje su iznete u najboljem slučaju površinske, a u najgorem potpuno netačne. Nezadovoljstvo lokalnih umetnika ovim prikazom je konačno dobilo glas 2016. godine zahvaljujući članku u digitalnoj publikaciji Calvert Journal, posvećenoj istoriji i kulturi zemalja Istočnog bloka, koji potpisuje Owen Hatherley.
Naime, niti su spomenici naručeni od strane Tita, niti su posvećeni isključivo bitkama Drugog svetskog rata. Radije, spomenici odaju počast brojnim tragedijama sa ovih prostora.
Ideologija spomenika
Bitno je, pre svega, pomenuti povezanost ideologije i arhitekture. Pomenuti apstraktni izgled spomenika nije bio slučajan. Naime, ovaj stilski izbor je imao višestruki politički značaj. Jugoslavija je, još od međusobnih tenzija iz 1940-ih, pokušavala na sve načine da se odvoji od uticaja Sovjetskog Saveza. Jedan od njih ogledao se upravo u oblasti arhitekture – spomenici nastali u posleratnom periodu bili su svojevrstan odgovor na socijalistički realizam koji je vladao u SSSR, a koji je pre svega služio jačanju ideologije i ostavljao manje mesta za slobodno izražavanje. Kao kontrast, jugoslovenski spomenici bili su više okrenuti zapadnom stilu, sa jasnom porukom progresa, što je simbolično predstavljeno njihovim futurističkim izgledom. Takođe, akcenat je stavljen na njihovu univerzalnost – spomenici nisu odražavali nacionalne ili vojne simbole saveznih država, kako ne bi predstavljali izvor tenzija. Trebalo je da oslikavaju "bratstvo i jedinstvo" koje je federativna republika pokušavala da ostvari. Ovome je dat poseban značaj, budući da su se neki od spomenika odnosili na sukobe između jugoslovenskih država. Na kraju, jedna od političkih funkcija spomenika bila je da predstavljaju otelotvorenje same ideje revolucije, koja je bila značajna za socijalističku politiku vlade – oni su, na neki način, "živi", bezvremeni.
Poreklo i značaj
Popularizacijom spomenika proširene su mnoge neistinite ideje o njihovom značenju i samom načinu nastanka. Jedna od glavnih kritika upućena evropskim medijima i samom Kempenaersu bila je vezana za brisanje (ili, makar, ignorisanje) tragedija koje su, većim delom, poslužile kao inspiracija ovim građevinama. Kempenaersov rad izostavlja ne samo osnovne informacije vezane za događaje koji predstavljaju pozadinu spomenika, već u ime održavanja njihove opskurnosti ide i korak dalje, ne navodeći čak ni imena građevina, godinu izgradnje niti imena arhitekata. Teško je zamisliti da bi ovakav pristup u predstavljanju spomenika žrtvama genocida bio upotrebljen na bilo kom drugom prostoru, pogotovo imajući u vidu da su sve te informacije javno dostupne. Recimo, spomenik #2, na Petrovcu, posvećen je Ustanku naroda Banije i Korduna, u kojem je oko 300 nenaoružanih srpskih seljaka izgubilo život u pokušaju da spreči napredovanje ustaša prilikom proboja obruča 1942. godine, dok spomenik #6, koji Guardian direktno spominje, a koji je delo Dušana Džamonje iz 1972. i nalazi se u opštini Prijedor, predstavlja spomenik Revoluciji na Kozari, gde su nemačke okupacione snage, zajedno sa ustaškim i četničkim grupama, oduzele živote gotovo dve hiljade partizana, dok je preko trideset hiljada civila zarobljeno i prebačeno u koncentracione logore po NDH. Spomenik #4 deo je Memorijalnog kompleksa Tjentište. Posvećen je Bitki na Sutjesci, gde je poginulo preko 7000 partizana. Sastavljen je od dve kamene figure, kojima se može pripisati različiti značaj u zavisnosti od perspektive – neki mogu videti ruke, krila ili plamen.
Neki od spomenika zadiru još dublje u istoriju Balkana, kao što je slučaj sa spomenikom #5 u Kruševu, posvećenom Ilindanskom ustanku protiv Osmanskog carstva 1903. godine, i sadrži posmrtne ostatke jednog od vođa ustanka. Park Bubanj u Nišu dom je spomenika #11, sagrađen na mestu gde je više od 10.000 Srba, Jevreja i Roma pogubljeno od strane nemačkih vojnika. On je simbolično sastavljen od tri visoka kamena stuba koji nalikuju uzdignutim pesnicama – jedna za svakog muškarca, ženu i dete koji su na tom mestu izgubili život.
Spomenik #11 - Niš
Jedan od poznatijih je spomenik #8 ili "Kameni cvet" u Jasenovcu. Ovaj spomenik, koji možda najjasnije pokazuje okretanje jugoslovenske arhitekture ka modernizmu, izgrađen je u sećanje žrtvama stradalim u najvećem ustaškom logoru smrti na prostoru bivše Jugoslavije. Dakle, spomenici nikako nisu vezani za jedan istorijski period, nego odaju počast celokupnoj istoriji stradanja balkanskih naroda.
Drugi kamen spoticanja vezan je za finansiranje i idejno poreklo spomenika. Surtis u svom članku implicira da je spomenike naručio Tito, sa ciljem jačanja socijalističke ideologije. Međutim, kako izveštava Calvert, spomenici su manjim delom finansirani od strane federacije, dok su znatno veći udeo u njihovoj izgradnji imale republike ili čak privatni fondovi. Spomenici su većinski birani i finansirani, dakle, na lokalnom nivou, dok je uloga 'velikog diktatora' mnogo manje značajna. Čak ni sam stil spomenika nije, mahom, nametnut od strane vlade. Većina je projektovana na inicijativu lokalnih opština, sa ciljem slavljenja sopstvene antifašističke istorije i tradicije.
Moglo bi se reći, uz rizik paranoičnog prizvuka, da ovaj pokušaj da se uspomene na žrtve pretvore u stereotipnu sliku još jednog od brojnih rezultata totalitarističkog režima nije samo rezultat prostog neznanja, već da je upotrebljen sa izvesnom namerom. Naime, širenje ovakvog narativa ima za rezultat gubitak svega onog ljudskog i univerzalnog što stoji iza ovih spomenika, svodeći celokupno postojanje jugoslovenskih naroda na jednog čoveka ili jednu politiku.
Kempenaersov citat sa početka dobija, u ovom kontekstu, izvestan maliciozan prizvuk.
Spomenik #8 - Jasenovac
Novi orijentalizam
Svedoci smo da se istorija i tragedija bivših socijalističkih zemalja često ostavlja po strani u korist lake estetike, namenjene očima turista. Arhetip država Istočne Evrope odgovara trenutnom opštem nihilističkom raspoloženju u svetu, ali samo stilski; ako poželimo da govorimo o sistemskim razaranjima, o stradanjima, o uslovima života koji su usledili i o neizmernoj hrabrosti pokazanoj uprkos svemu tome, zainteresovanost osetno opada. "Spomenici" su jedan od simptoma ove pojave. Njihova istorija i ideološka pozadina su izbrisane; oni su svedeni na čisto estetski značaj, slično kao i države na čijim se teritorijama nalaze.
Ako obratimo pažnju na reči koje se koriste da bi se spomenici opisali – vanzemaljski, natprirodni, apstraktni – jasno je da autori posmatraju ove tvorevine kao delo "drugog". Spomenici su u očima javnosti neraskidivo povezani sa idejom socijalizma; njima se možemo diviti samo ako ih izvučemo iz njihovog istorijskog konteksta, jer u suprotnom predstavljaju nešto strano, čak i zlokobno. Jedan od glavnih argumenata za projekte poput Kempenaersovog je da, makar, otkrivaju i iznose jugoslovensku umetnost svetu. Mada, i značaj ovoga je, po mnogima, upitan.
... oni su svedeni na čisto estetski značaj, slično kao i države na čijim se teritorijama nalaze.
O tome govori Vladimir Kulić, profesor arhitekture i jedan od kustosa izložbe "Prema betonskoj utopiji: Arhitektura u Jugoslaviji, 1948-1980." Muzeja moderne umetnosti u Njujorku, u svom eseju "Orijentalizacija socijalizma: Arhitektura, mediji i predstavljanje istočne Evrope", nazivajući ovu pojavu odvajanja dela od istorijskog konteksta novim orijentalizmom: "Umesto da budu prepoznatljive same po sebi, socijalističke građevine su samo postale dublje integrisane u tržište digitalnih slika, sa istom anonimnom otuđenošću koja ignoriše kako njihovo izvorno značenje, tako i njihov umetnički značaj."
Koliko god su puta fotografije spomenika podeljene na društvenim mrežama, ništa se, zaista, ne menja. Slika evropskog istoka kao hladnog, napuštenog mesta, obavijenog velom misterije toliko je agresivno plasirana da postaje datost, apsolutna istina, deo predstave koju imamo sami o sebi.
—
Nekomercijalni sajtovi bez oglasa, clickbaita i dnevne politike uvek su na rubu opstanka; ako vam se dopala ova priča, molimo vas da podržite postojanje Kluba putnika skromnom mesečnom donacijom – posmatrajte to kao bakšiš koji ostavljate u restoranu ako ste zadovoljni uslugom, ili kafu u jeftinijoj kafani.
